Tvrđava: Markovo Kale
Neka od najznačajnijih arheoloških svedočanstava o viševekovnoj istoriji Vranja svakako potiču iz utvrđenja Markovo Kale. Na ovom areheološkom lokalitetu život je započet još u praistoriji, nastavljen u kasnoantičkom i završen u ranovizantijkom periodu. Markovo Kale ili Markova tvrdina je tvrđava koji se nalazi 4,5 km severno od Vranja, u klisuri Gradske reke na nadmorskoj visini od oko 750 m. Leži na grebenu između planina Krstilovica i Pljačkavica, nad ušćem Male u Devotinsku reku. (Kako doci kolima: starim putem Vranje – Leskovac i sadašnjem putu Vranje – Vlase – Mijovce,)
U istorijskim izvorima Vranje se prvi put pominje u XI veku. Pisani trag ostavila je Ana Komnina, vizantijska princeza, u delu “Aleksijada” pišući o vladavini svoga oca cara Aleksija Komnina. Ona u knjizi kaže da je raški župan Vukan 1093. godine u svom osvajačkom pohodu stigao do Vranja i osvojio ga. Međutim pouzdanih podataka koji bi ukazivali na vreme građenja tvrđave nema. Utvrđenje je najverovatnije bilo u funkciji već od najranijeg pomena Vranja, ali je izvesno da je postojala u srednjem veku. Temelji na kojima je izgrađena potiču iz perioda cara Justinijana, VI vek, a pretpostavlja se da je tvrđava puni sjaj dostigla u XIII veku. U turskim zvaničnim popisima, naziva se kale-i Ivranija što znači tvrđava Vranje. Pominje se u XIV i XV veku kao vlasništvo kaznaca Miroslava, tepčije Kuzme, kaznaca Baldovina, ćesara Uglješe i vojvode Nikole Skobaljića. Kasnije nestaje iz dokumenata, a danas je u ruševinama.
Po narodnom predanju trvrđava je bila grad Marka Kraljevića, po čemu je i dobila ime Markov grad ili Markovo Kale. Legenda kaže da je narodni junak Marko Kraljević boravio u tom zamku i hrabro ga branio od Turaka. Kada je Marko pred turskom premoći morao da uzmakne, on je sa svojim Šarcem preskočio na istočnu Plačevicu, (današnja Pljačkovica). U steni sa koje je skočio ostao je otisak njegovog ogromnog kopita, a Plačevica je naziv dobila jer je Marko tamo zaplakao. Odavde se Marko prebacio na zapadnu Krstilovicu, gde se kod sada razrušene crkve Svete Trojice prekrstio. Udubljenje, gde se Marko kupao, može se videti u potoku koji protiče, a na obali je njegova “furuna” (peć).
Markovo Kale je nepravilne, izdužene trougaone osnove koju je diktirala sama konfiguracija terena. Obik grebena i topografija terena uticali su i na odbrambena rešenja. Sa zapadne strane nalazi se strma litica, pa dodatna zaštita nije bila potrebna. Sa ostalih strana podignuti su bedemi debljine 2 m. Spoljašnji deo bedema je građen od lomljenog kamena, a unutrašnjost je ispunjena trpancem i krečnim malterom. Bedemi su imali šetne staze i parapeta sa zupcima. U južnom bedemu nalazio se glavni ulaz sa prilaznom rampom. Na sučeljavanju južnog i istočnog bedema nalazila se ugaona kula, a s obzirom da je pristup platou bio sa istočne strane, dužina bedema je iznosila oko 50 metera. Na severnom kraju nalazila se branič kulom četvorougaonog oblika. Na severnoj strani, u bedemu koji zatvara plato, nalazi se kapija kroz koju se silazilo do Devotinske reke.
Unutrašnjost grada se deli na gornji i donji – stambeni plato. Na gornjem platou otkriveni su ostaci kule sa unutranje strane bedema, dve cisterne sa filter bunarima – jedna kružne, a druga romboidne osnove, i tri prostorije manjih dimenzija koje su verovatno služile za stanovanje. U donjem stambenom platou otkrivene su manja prostorija kvadratne osnove, a u središtu i ostaci crkve, osnove u obliku slobodnog krsta sa trostranom apsidom.
Arheološka istraživanja, u trajanju od 10 godina, pre všie od dve i po decenije, izvršili su u saradnji Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Niša i Narodni muzej iz Vranja. Tada su otkriveni ostaci arhitekrure – delovi fortifikacija, stambenih građevina i crkve. Fortifikacije oba platoa i građevine u okviru branjenog prostora utvrđenja sačuvane su na nivou arheoloških ostataka. U znatno boljem stanju ostao je bedem na istočnoj strani. Sačuvani su ostaci jugoistočne ugaone kule, manjih dimenzija, branič-kula je sačuvana u visini dve etaže, a od ulaznih vrata sačuvan je samo desni-istočni dovratnik. Pronađeni arheološki materijal od keramike, metala i stakla datovan je u vreme od XII do XVI veka, dok današnji ostaci tvrđave potiču s kraja XIV ili s početka XV veka.
priprema: Ana Burović
